Okresowe badania i pomiary instalacji elektrycznych i oświetlenia. Wymagania prawne.

Czasookresy oraz obowiązek wykonywania pomiarów w instalacjach elektrycznych budzi wiele pytań. Podobnie temat badań oświetlenia. Wynika to z tego, że Internet jest przeładowany wytycznymi na ten temat i niestety niektóre z nich nie są zgodne z prawdą, przez co wiele osób jest wprowadzanych w błąd. Jako użytkownik instalacji elektrycznych, inwestor, właściciel lub zarządca budynku powinniśmy jednak wiedzieć jakie obowiązki nakłada na nas polskie prawo. Jako elektrycy, powinniśmy z kolei umieć doradzić klientowi, a także musimy wiedzieć w jaki sposób wykonać pomiary zgodne z przepisami. W Polsce obowiązującymi przepisami prawnymi w budownictwie są:

– ustawy 

– rozporządzenia

– obwieszczenia

– normy i przepisy techniczne powołane w powyższych aktach

Z powyższego możemy przede wszystkim wyróżnić (na potrzeby artykułu):

– Ustawa Prawo Budowlane

– Ustawa Kodeks Pracy

– Ustawa o ochronie przeciwpożarowej

– Rozporządzenia dodatkowe określające szczegóły i warunki techniczne

– Normy, dyrektywy powołane przez powyższe przepisy

Czy stosowanie norm w Polsce jest konieczne?

Tak. Na wielu forach internetowych możemy mylnie dowiedzieć się, że nie. Ustawa Prawo Budowlane wskazuje, że stosowanie norm jest dobrowolne. Jednak niektóre normy są obowiązkowe – te, które są przywołane w ustawach i rozporządzeniach. A są przywołane praktycznie wszystkie wydawane przez Polski Komitet Normalizacyjny w sposób bezpośredni lub pośredni. Co ważne, wymagania podane w normach nie mogą być sprzeczne z wymaganiami podanymi w przepisach nadrzędnych czyli ustawie lub rozporządzeniu. Jeśli realizujemy inwestycję budowlaną, to projekt na podstawie którego wykonujemy prace, może również przywoływać konieczność stosowania niektórych norm i wtedy również mamy obowiązek ich stosowania.

Obowiązek wykonywania okresowych pomiarów elektrycznych

Przeprowadzania okresowych badań i kontroli stanu technicznego budynku spoczywa na jego właścicielu lub zarządcy. Wynika to z Ustawy Prawo Budowlane. Ustawa ta wskazuje bezpośrednio również na czasookresy tych badań w Art. 62:

Art.  62.  [Okresowe kontrole stanu technicznego obiektu budowlanego, instalacji i przewodów]

1. Obiekty budowlane powinny być w czasie ich użytkowania poddawane przez właściciela lub zarządcę kontroli:

1) okresowej, co najmniej raz w roku, polegającej na sprawdzeniu stanu technicznego:

a) elementów budynku, budowli i instalacji narażonych na szkodliwe wpływy atmosferyczne i niszczące działania czynników występujących podczas użytkowania obiektu,

b) instalacji i urządzeń służących ochronie środowiska,

c) instalacji gazowych oraz przewodów kominowych (dymowych, spalinowych i wentylacyjnych);

2) okresowej, co najmniej raz na 5 lat, polegającej na sprawdzeniu stanu technicznego i przydatności do użytkowania obiektu budowlanego, estetyki obiektu budowlanego oraz jego otoczenia; kontrolą tą powinno być objęte również badanie instalacji elektrycznej i piorunochronnej w zakresie stanu sprawności połączeń, osprzętu, zabezpieczeń i środków ochrony od porażeń, oporności izolacji przewodów oraz uziemień instalacji i aparatów;

3) okresowej w zakresie, o którym mowa w pkt 1, co najmniej dwa razy w roku, w terminach do 31 maja oraz do 30 listopada, w przypadku budynków o powierzchni zabudowy przekraczającej 2000 m² oraz innych obiektów budowlanych o powierzchni dachu przekraczającej 1000 m²

Z powyższego wynika, że pomiary instalacji elektrycznych należy wykonywać nie rzadziej niż raz na 5 lat. Jeśli jakaś część instalacji może zostać uznana za element budynku narażony na szkodliwe wpływy atmosferyczne lub inne niszczące działania czynników, to powinna być badana co najmniej raz w roku.

Przy okazji przywołanego wyżej artykułu Prawa Budowlanego, wiele osób czyta dalej, i powołuje się na jej kolejny ustęp, z którego wnioskują, że właściciele domów jednorodzinnych nie są objęci tym wymogiem. Poniżej cytuję ten ustęp:

Art. 62

(..)

2. Obowiązek kontroli, o której mowa w ust. 1 pkt 1 lit. a, nie obejmuje właścicieli i zarządców:

1) budynków mieszkalnych jednorodzinnych;

2) obiektów budowlanych:

a) budownictwa zagrodowego i letniskowego,

b) wymienionych w art. 29 ust. 1 i 2, z wyłączeniem sieci gazowych

Jeśli dokładnie przeczytamy, to zrozumiemy, że wyłączenie dotyczy jedynie obowiązku kontroli wymienionego w ust. 1 pkt 1 lit. a. Z kolei obowiązek przeprowadzenia badań i pomiarów instalacji elektrycznych wynika z ust. 1 pkt 2. A więc budynki jednorodzinne, również są objęte obowiązkiem przeprowadzania okresowych badań i pomiarów instalacji elektrycznych.

W budynkach wielorodzinnych, obowiązek przeprowadzania pomiarów spoczywa na zarządcy budynku. Zarządca powinien te pomiary zorganizować. W praktyce spotykam się czasem z tym, że właściciel mieszkania nie chce wpuścić pomiarowców do swojego mieszkania. W takim przypadku, obowiązek ten przechodzi na właściciela mieszkania, ponieważ niewpuszczenie pomiarowców to utrudnianie przeprowadzenia obowiązkowych kontroli stanu technicznego budynku. Jeśli właściciel nie przedstawi protokołów z okresowych pomiarów, jest odpowiedzialny za wszelkie późniejsze szkody powstałe w wyniku tego zaniedbania. A szkody takie mogą obejmować praktycznie cały budynek i inne mieszkania.

Czasookresy wykonywania kontroli, sprawdzeń i pomiarów w instalacjach elektrycznych

Jak przeczytamy powyżej, kontrole należy przeprowadzać nie rzadziej niż raz na 5 lat. Zdarza się, że należy je wykonywać częściej. Pytanie, kiedy i z czego to wynika? W przypadku budynków jednorodzinnych, pomiary instalacji elektrycznych wystarczy wykonywać raz na 5 lat. Podobnie w mieszkaniach.  

Pamiętajmy, że Ustawa Prawo Budowlane mówi o okresie NIE RZADZIEJ NIŻ RAZ NA 5 LAT. Dodatkowe przepisy mogą nakazywać wykonywanie pomiarów częściej. Są to np. normy, które zgodnie z Prawem Budowlanym należy stosować. W Polsce najważniejsza norma opisująca kontrole instalacji elektrycznych to norma PN-HD 60364-6 Instalacje elektryczne niskiego napięcia – Część 6: Sprawdzanie. W normie tej wskazano zalecane okresy kontroli w zależności od rodzaju pomieszczenia i warunków środowiskowych. Na przykład:

• Dla pomieszczeń o podwyższonym ryzyku porażenia prądem (np. łazienki, pralnie) sugeruje się wykonywanie pomiarów co 1 rok.
• W przypadku obiektów publicznych (szpitale, szkoły, teatry) lub miejsc o dużym zagrożeniu (strefy zagrożone wybuchem) okresy przeglądów mogą być skrócone nawet do 1 roku.

Bardzo przejrzyste wytyczne i podział czasookresów wykonywania pomiarów możemy znaleźć w Warunkach Technicznych Wykonania i Odbioru Robót Budowlanych wydawanych przez Instytut Techniki Budowlanej. Znajdujemy tam okresy określonych badań i pomiarów z podziałem na budynki i pomieszczenia. Jednak wytyczne te nie są obowiązkowe. Jak czytamy na stronie ITB: 

Według obecnie obowiązującej ustawy Prawo budowlane WTWiORB nie są więc przepisami techniczno-budowlanymi, ale wobec braku Polskich Norm z tego zakresu zasadne jest, aby ich zalecenia znalazły się w treści zamówienia i umowy pomiędzy inwestorem a wykonawcą.

W praktyce wytyczne te pojawiają się w dokumentacjach projektowych oraz w Instrukcjach Eksploatacji Instalacji Elektrycznych. Czym jest taka instrukcja? Po zakończeniu realizacji instalacji elektrycznej, wykonawca ma obowiązek jej opracowania i dostarczenia wraz z dokumentacją powykonawczą inwestorowi. Obowiązek ten wynika z odpowiednich przepisów prawnych. W Instrukcji tej powinny zostać określone okresy przeglądów i pomiarów wszystkich elementów instalacji elektrycznych. 

Tak więc, krótsze okresy wynikają albo z dokumentacji technicznej (Instrukcja Eksploatacji załączona do dokumentacji powykonawczej) albo z obowiązujących norm. 

Tak naprawdę obowiązek ustalenia okresów wykonywania kontroli i przeglądów poszczególnych części budynku spoczywa na właścicielu lub zarządcy i nie może on być sprzeczny z prawem. 

Okresy badań Przeciwpożarowego Wyłącznika Prądu (PWP) i oświetlenia awaryjnego

Inne okresy badań będą miały urządzenia zaliczane do urządzeń PPOŻ. W przypadku instalacji elektrycznych jest to wyłącznik PWP oraz oświetlenie awaryjne. Nie wspominam już o oczywistych urządzeniach PPOŻ takich jak systemy SSP. Wyłącznik PWP i oświetlenie awaryjne często jest elementem projektu instalacji elektrycznej i jest realizowane przez wykonawcę instalacji elektrycznych. W przypadku tych instalacji musimy sięgnąć po przepisy dotyczące instalacji przeciwpożarowych, czyli przede wszystkim Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. 2021 poz. 869 z późn. zm.). Czytamy w niej:

Art. 4. 1. Właściciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu, zapewniając ich ochronę przeciwpożarową, jest obowiązany:

(..)

3) zapewnić przeglądy techniczne, konserwacje oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic, w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie;

Z kolei w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. 2010 nr 109 poz. 719) znajdziemy wytyczne odnośnie okresów badań:

§ 3.

1. Urządzenia przeciwpożarowe w obiekcie powinny być wykonane zgodnie z projektem uzgodnionym przez rzeczoznawcę do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych, a warunkiem dopuszczenia do ich użytkowania jest przeprowadzenie odpowiednich dla danego urządzenia prób i badań, potwierdzających prawidłowość ich działania. 

2. Urządzenia przeciwpożarowe oraz gaśnice przenośne i przewoźne, zwane dalej „gaśnicami”, powinny być poddawane przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym, zgodnie z zasadami i w sposób określony w Polskich Normach dotyczących urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic, w dokumentacji techniczno-ruchowej oraz w instrukcjach obsługi, opracowanych przez ich producentów.

3. Przeglądy techniczne i czynności konserwacyjne powinny być przeprowadzane w okresach ustalonych przez producenta, nie rzadziej jednak niż raz w roku.

Szczegółowe okresy badań oświetlenia awaryjnego znajdują się w instrukcjach producentów lub w normie PN-EN 50172 – „Systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego”. W normie tej znajdziemy wytyczne, że przeglądy instalacji oświetlenia awaryjnego ewakuacyjnego powinny być przeprowadzane w regularnych odstępach czasu, w tym:

• Codzienna kontrola wizualna.
• Miesięczne sprawdzenie działania systemu.
• Roczny pełny przegląd techniczny i pomiary.

Pomiary okresowe oświetlenia podstawowego

Okresowe badania natężenia oświetlenia podstawowego na stanowiskach pracy spoczywają na pracodawcy, a obowiązek ich wykonywania wynika z Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003r. Nr 169, poz. 1650 z późm. zm.). Rozporządzenie to wymaga od pracodawcy zapewnienia odpowiednich warunków oświetlenia na stanowiskach pracy. Nie wskazuje ono bezpośrednio na obowiązek okresowych badań natężenia oświetlenia, jednak zgodnie z par. 26 oświetlenie to musi być zgodne z polskimi normami:

§ 26. 1. Oświetlenie dzienne na poszczególnych stanowiskach pracy powinno być dostosowane do rodzaju wykonywanych prac i wymaganej dokładności oraz powinno spełniać wymagania określone w Polskiej Normie.

2. Niezależnie od oświetlenia dziennego w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie elektryczne o parametrach zgodnych z Polskimi Normami.

Polska norma w tym zakresie to PN-EN 12464 część 1 i 2. Norma ta mówi o obowiązku badania okresowego oświetlenia, chociaż nie wskazuje konkretnych terminów. Pracodawca powinien sam określić takie okresy, aby mieć pewność, że w każdym czasie natężenie oświetlenia na stanowiskach pracy spełnia wymagania normatywne. Pracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikowi takie warunki pracy aby uniknąć wypadków, chorób i zapewnić komfort pracy. Wynika to z przepisów BHP oraz Kodeksu Pracy (art. 207 par. 2 oraz art. 227 par. 1 pkt 2).

Kto może wykonywać pomiary instalacji elektrycznych i jak powinna wyglądać dokumentacja z tych badań?

Ponownie zacznijmy od Ustawy Prawo Budowlane żeby sprawdzić jakie uprawnienia powinny posiadać osoby wykonujące pomiary instalacji elektrycznych:

Art.  62.  [Okresowe kontrole stanu technicznego obiektu budowlanego, instalacji i przewodów]

(..)

4.  Kontrole, o których mowa w ust. 1, z zastrzeżeniem ust. 5-6a, przeprowadzają osoby posiadające uprawnienia budowlane w odpowiedniej specjalności.

5.  Kontrole stanu technicznego instalacji elektrycznych, piorunochronnych i gazowych, o których mowa w ust. 1 pkt 1 lit. c i pkt 2, mogą przeprowadzać osoby posiadające kwalifikacje wymagane przy wykonywaniu dozoru nad eksploatacją urządzeń, instalacji oraz sieci energetycznych i gazowych.

Przypomnijmy, że ust. 1 pkt 2 mówi właśnie o konieczności wykonywania okresowych kontroli stanu technicznego instalacji elektrycznych. W związku z tym okresowe pomiary może wykonywać osoba posiadająca poniższe uprawnienia:

– uprawnienia budowlane w specjalności instalacyjnej w zakresie sieci, instalacji i urządzeń elektrycznych i elektroenergetycznych

lub

– świadectwo kwalifikacyjne dozorowe („D”) w grupie G1

Osoby posiadające takie kwalifikacje mają prawo wykonywać kontrole stanu technicznego instalacji elektrycznych, w tym pomiary oraz udokumentować ich wyniki (wystawić protokół). 

Często pojawia się pytanie, czy osoby posiadające świadectwo kwalifikacyjne tylko eksploatacyjne („E”) mogą wykonywać pomiary. Odpowiedź jest z jednej strony prosta, ale z drugiej złożona. Osoby takie mają prawo obsługi urządzeń pomiarowych (pod warunkiem, że świadectwo ich do tego uprawnia), ale nie mogą już dokonywać oceny wyników pomiarów. Czyli taka osoba powinna wykonywać pomiary razem z osobą posiadającą świadectwo kwalifikacyjne dozorowe, lub odpowiednie uprawnienia budowlane.

Po wykonaniu przeglądu, pomiarów instalacji elektrycznej należy sporządzić protokół. Wynika to z norm – np. przywołanej już PN-EN 60364-6. Pamiętajmy, że kontrole należy przeprowadzać zgodnie z odpowiednimi normami o czym pisałem wyżej. Normy te określają zakres jaki powinien mieć protokół. W przypadku instalacji elektrycznych, w protokole z okresowych badań powinny znaleźć się takie informacje jak:

1) Rodzaj i zakres badań;
2) Lokalizacja obiektu badania (adres, nazwa);
3) Instalacja lub jej części podlegającej badaniom;
4) Zakres wykonanych oględzin;
5) Ocena wyników oględzin;
6) Zastosowane metody i przyrządy pomiarowe;
7) Zastosowane kryteria oceny wyników pomiarów;
8) Sposób wykonania niezbędnych obliczeń;
9) Wyniki pomiarów (najczęściej w układzie tabelarycznym);
10) Ocena wyników pomiarów i wniosków z oględzin, pomiarów i prób;
11) Daty i warunki wykonywanych pomiarów;
12) Daty następnych badań okresowych;
13) Dane osobowe i dane identyfikacyjne uprawnień osób wykonujących pomiary, oględziny, oceny i wnioski oraz podpisy.
14) zalecenia dotyczące okresu do następnego sprawdzenia okresowego,
15) protokół może zawierać zalecenia dotyczące modernizacji, napraw lub konserwacji instalacji.

Dodatkowo w dokumentacji jako załączniki powinny się znaleźć kopie aktualnych uprawnień pomiarowców oraz kopia aktualnego świadectwa wzorcowania dla każdego użytego urządzenia pomiarowego. W niektórych sytuacjach (po uzgodnieniu z inwestorem) można pominąć załącznik w postaci uprawnień ze względu na zawarte w nim dane osobowe takie jak nr PESEL. 

W przypadku badań instalacji oświetleniowych należy skorzystać z normy PN-EN 12464. Norma ta nakłada obowiązek wykonania siatki pomiarowej i pomiarów w punktach tej siatki. Norma podaje również wzór na określenie minimalnego wymiaru oczka siatki. 

W Internecie jak i w terenie (na budowach i wśród wykonawców) toczy się również spór o to czy pomiary może wykonywać jedna osoba czy muszą wykonywać dwie? Jest jeden przepis, z którego wynika, że pomiary powinny być wykonywane przez minimum dwie osoby. Jest to Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach i instalacjach energetycznych. (Dz.U. 2021 poz. 1210). Czytamy w nim:

§ 27.

1. Prace eksploatacyjne, stwarzające możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego, wykonuje się na podstawie polecenia pisemnego.

2. Do prac eksploatacyjnych przy urządzeniach energetycznych, stwarzających możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego, zalicza się w szczególności prace:

(…)

6) z zakresu konserwacji, remontów, montażu, kontrolno-pomiarowe, wykonywane w pobliżu nieosłoniętych urządzeń elektroenergetycznych lub ich części, znajdujących się pod napięciem;

(…)

9) z zakresu konserwacji, remontów, kontrolno-pomiarowe, wykonywane przy urządzeniach elektroenergetycznych znajdujących się pod napięciem, z wyłączeniem prac wykonywanych stale przez osoby upoważnione w ustalonych miejscach pracy na podstawie instrukcji eksploatacji;

(…)

3. Pracodawca ustala i aktualizuje szczegółowy wykaz prac, o których mowa w ust. 2, z uwzględnieniem przepisów wydanych na podstawie art. 23715 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy oraz wyników identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami, które mogą wystąpić podczas wykonywania prac.

4. Prace, o których mowa w ust. 2 i 3, wykonuje zespół w celu zapewnienia asekuracji.

Wcześniej Rozporządzenie definiuje zespół jako „co najmniej dwie osoby wykonujące pracę”. Wynika z tego, że pomiary powinny przeprowadzać co najmniej dwie osoby, ponieważ większość pomiarów jest wykonywana przy załączonym napięciu. Jednak protokół wypisany i podpisany jedynie przez jedną osobę, będzie prawidłowo wypisanym protokołem. Nie znajdujemy nigdzie wymagań co do dwóch podpisów na protokole. W przywołanej normie PN-EN 60364 znajduje się zapis, że protokół powinien być opracowany i podpisany przez osobę kompetentną w zakresie sprawdzania. 

Podsumowując – protokół z pomiarów wypisany przez jedną osobę jest protokołem ważnym i prawidłowo wypisanym. Wielokrotnie taki protokół wystawiany w naszej firmie był akceptowany przez inspektorów i osoby przeprowadzające kontrole z ramienia PSP lub PINB. Z drugiej strony, jeśli inwestor wymaga dwóch podpisów i przeprowadzenia pomiarów przez dwie osoby – również jest to zgodne z prawem, ponieważ drugi podpis jest potwierdzeniem, że pomiary wykonywały dwie osoby.

Wymagania prawne odnośnie urządzeń pomiarowych

Wymagania co do przyrządów pomiarowych są określone w normie PN-EN 61557 „Bezpieczeństwo elektryczne w niskonapięciowych sieciach elektroenergetycznych o napięciach przemiennych do 1000 V i stałych do 1500 V – Urządzenia przeznaczone do sprawdzania, pomiarów lub monitorowania środków ochronnych”

Norma określa wymagania dla urządzeń pomiarowych jakie można stosować przy pomiarach instalacji elektrycznych. Świadectwo kalibracji (świadectwo wzorcowania) miernika jest potwierdzeniem że parametry miernika są zgodne z normą. 

Jak widać, wokół tematu dotyczącego pomiarów instalacji elektrycznych mamy dużo zamieszania. Jest kilka mitów, które powyżej obaliliśmy. Niestety przepisów prawnych jest wiele i trzeba się w nich odnaleźć. A to dopiero początek. Kolejne kwestie to zakresy pomiarów dla poszczególnych typów budynków oraz sposoby wykonywania pomiarów i ich dokumentowania. Ale to już materiał na osobny artykuł. Wszystkie wytyczne zebrałem w formie jednego przystępnego dokumentu, który udostępniam do pobrania za darmo – tutaj.

mgr inż. Maciej Dolata

Doświadczony inżynier, absolwent Politechniki Poznańskiej na kierunku Elektrotechnika. W elektryce pracuje już od roku 2005, a w fotowoltaice od roku 2012. Na co dzień prowadzi firmę wykonującą kompleksowe instalacje elektryczne w budownictwie. oraz instalacje i farmy fotowoltaiczne o mocach do kilku MW. Pracował przy wielu złożonych inwestycjach prowadząc je od fazy projektowej po ostateczne odbiory z PSP, PINB, ZE.